Bloemen op antieke tegels


BLOEMEN OP TEGELS

Vele antieke tegels met bloemen zijn ons bekend. Prachtige exemplaren uit de zestiende tot het einde van de zeventiende eeuw uitgevoerd in hoofdzakelijk kleuren en heel soms een vroeg exemplaar in alleen blauw. Deze tegels zijn gedurende de periode van 1610 tot 1680 in massa geproduceerd. Het merendeel ontstond tussen 1630 en 1670 maar tussentijds lieten ook rond het begin van de tweede helft van de zeventiende eeuw de fraaie enkel in blauw gepenseelde exemplaren zich steeds meer vertegenwoordigen.

Voorbeelden van planten en bloemen werden door de keramisten gebruikt uit de Nederlandse in zwart-wit uitgevoerde gravures uit de florilegia uit de jaren negentig van de zestiende eeuw die tevens als plantenboek voor tuinliefhebbers diende. Er werd veel onderzoek gedaan naar planten en bloemen door het beroemde humanistische driemanschap; Rembertus Dodonaeus, Carolus Clusius, en mijn verre voorvader Matthias de L’Obel (Lobel), of Lobelius, in de laat zestiende eeuw. Lobelius eerste werk, de tweedelige Plantarum seu stirpium historia, verscheen in 1576 bij Plantijn in Antwerpen. Als lijfarts van het prinselijk paar aan het hof in Delft droeg hij zijn werken op aan de prinses van Oranje. Ook in Engeland kreeg hij de aanstelling als botanicus en lijfarts van Jacobus 1. Vele illustraties uit zijn boeken en album onder de titel Plantarum seu Stirpium Icones, zijn overgenomen en op de antieke tegels met bloemen terecht gekomen.

Maar bloemrijk als wij zijn als Nederlanders, zijn er vele tegels met bloemen –net als bij de tegels met vogels die samen gebruikt werden op de wand- in ‘creatieve fantasie’ gedaan en niet meer als soort juist te determineren. Echter doen ook deze uitvoeringen niets af aan de decoratieve vormgeving in het vlak 13 x 13 cm, het betoverende kleurgebruik en de artistieke penseelvoering. En ach… dan vergeven wij het hun dat op enkele tegels met een tulp met zijtakjes en blaadjes (!) ook nog eens twee vergeetmenietjesachtigen hangen… Naast het feit dat sommige tulpen zijn geschilderd met een bolletje tussen steel en tulp, een soort ‘vruchtbeginsel’ dat de tulp in werkelijkheid niet heeft maar wel decoratief staat. De determinatie van de soorten is gedaan naar de geschilderde bloem. De bijbehorende bladvorm is soms goed, maar nog vaker geheel onjuist.

 

 

 

 

 

 

Tegel met een man bij een bloem. 17e eeuw


Aardbei 17e eeuw (fotoalbum)


Tegel met aardbeiplant. Ca. 1900


 

 

 

Tegel met een man die een bloem boven zijn hoofd draagt, een tulp. In zijn andere hand houdt de man mogelijkerwijze 
een bloembol vast. Dat zou een tulpenbol kunnen zijn. 1e helft 17e eeuw.

Vooral bolgewassen op antieke tegels

Zoals eerder gezegd zijn bloemen veelvuldig afgebeeld op 17e eeuwse tegels. Ella B. Schaap heeft veel aandacht besteed aan het determineren ervan in haar fraaie boek "Bloemen op tegels in de Gouden Eeuw". Ze geeft soms met stellige zekerheid aan om welke bloemsoort het gaat, hetgeen ze dan doet met begeleiding van een gravure ter ondersteuning van haar conclusies. Maar soms was ze ook gedwongen bloemsoorten te benoemen vanuit haar vrije gevoel. En dan loop je het risico je al snel op glad ijs te begeven want soms prutsten de tegelschilders maar wat aan en dan wordt het moeilijk om een eerlijk oordeel te geven om welke bloemsoort het nu precies gaat. Als veldornitholoog en botanicus heb ik in mijn werkzame leven bij Staatsbosbeheer veel te maken gehad met vogels en vegetatie. Het is dan ook niet verwonderlijk dat mijn interesse voor antieke tegels vooral ligt bij tegels met afbeeldingen van geschilderde flora en fauna.

In deze vertelling komen ruim 200 bloemtegels aan bod die voor zover als dat mogelijk was op soort zijn gebracht. Globaal kan worden gesteld dat het grootste deel van de voorstellingen van bloemen op 17e eeuwse tegels bolgewassen betreft. Het kan toeval zijn maar bolgewassen stonden met name in de 1e helft van de 17e eeuw enorm in de belangstelling. Denk maar eens aan de tulpenmanie waar een aantal mensen rijk van is geworden maar ook velen aan de bedelstaf heeft gebracht. Tulpen, kievitsbloemen, keizerskronen, turkse lelies, irissen, narcissen en rozen komen veel voor als voorstelling. Bloemsoorten die al vroeg in de 16e eeuw in de Nederlanden zijn geïmporteerd uit vreemde landen. Voor de inheemse wilde flora had men in de 17e eeuw maar weinig aandacht. Waarschijnlijker is echter dat men er in die tijd nog maar weinig van afwist. Met als conclusie: op 17e eeuwse tegels staan maar weinig wilde planten afgebeeld. Maar het kan natuurlijk zijn dat het grote aantal tegels wat nu in de categorie bloemen onbepaald is afgebeeld op termijn wel kan worden gedetermineerd door de vondst van nieuwe gravures e.a.


Akelei 17e eeuw (fotoalbum)


Anemoon 17e eeuw


Twee uiterst zeldzame bloemtegels 17e eeuw

Twee tegels met een uiterst zeldzaam kwadraatmotief waarin bloemen zijn geplaatst. Ik heb niet eerder dit soort tegels afgebeeld gezien in publicaties, op tegelbeurzen of in de antiekwereld. 1e helft 17e eeuw.
Op de linkertegel een afbeelding van een onbepaalde bloem omgeven door eikeltjes. Op de rechtertegel staat een (wilde) kievitsbloem geschilderd.


Anjerachtige 17e eeuw (fotoalbum)


Bloemen onbepaald dus (nog) niet op naam gebracht 17e eeuw (fotoalbum)

tegel_bloem_bladeren_klaar_PLANT_OP_TEGEL_50.jpg
tegel_bloem_onbekend_kwadraat-bloem-14febr07_70.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B44_62_crop.jpg
tegel_bloem_en_vogels_klaar_XBL_12_55_crop1.jpg
tegel_bloem_obekend_klaar__20jan2012_40.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar__in_kleur_24febr2012.jpg
tegel_bloem_onbekend__klaar_wanli-kleur_35.jpg
tegel_bloem_onbekend_4apr2011_65_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_11mrt2011_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_14mrt2011_10_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_Gouds_nieuw3_50.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_19okt2012_60.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B9_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B11_60_crop.jpg
tegelbloemonbepaald162527febr201945crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B26_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B23_65_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B28_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B32_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B35_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B37_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B47_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B49_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B51_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B52_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B53_60_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_B218_22_crop.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar_haastrecht-franselelie-kleur-1640_50.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar9dec2012.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaarhaastrecht.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaar10dec2012.jpg
tegel_bloem_onbekend_klaarkleur_70.jpg
tegelbloemonbekend17e16apr201865crop.jpg
tegelbloemonbekendgoudsdeSWAEN17e30juli201765crop-1.jpg
tegelbloemonbepaald17e14sept201735crop.jpg
tegelbloemonbepaald17e27mei201865crop.jpg
tegelbloemonbepaald17e30mrt2018crop.jpg
tegelbloemonbekend17eeeuw17jan202055crop.jpg
tegelbloemonbepaald17eeeuw22mrt201955crop.jpg
tegelbloemonbepaald17eeeuw24mrt2019crop.jpg
tegelbloemonbepaald17eeeuw27febr201950crop.jpg
tegelbloemonbepaald17eeeuw29mrt2019crop.jpg
tegelbloemonbepaald17eeeuw12mrt201965crop.jpg
tegelbloemonbepaald17eeeuw28sept202060crop-1.jpg

Bloemen onbepaald(2) 17e eeuw (fotoalbum)


Blauwe druifjes 17e eeuw


Bolderik 17e eeuw (fotoalbum)


Druif


Eikel 17e eeuw (fotoalbum)


Goudsbloem 17e eeuw


Kleipijp. Type: Dubbelconisch. Hielmerk: Goudsbloem. Gouda. 1670 - 1700. Pijpenmaker:  Reijnier Jansz Blom
Vindplaats: Polder Reeuwijk-Reeuwijk Dorp


Granaatappel 17e eeuw


Hondstand 17e eeuw


Irisachtige 17e eeuw (fotoalbum)


Keizerskroon (fotoalbum) 


Kievitsbloem (fotoalbum)


Klokjesachtige 17e eeuw

Rond 1900


Korenbloem 17e eeuw


Lelietje der dalen 17e eeuw


Lisdodde 17e eeuw


Margrietachtige 17e eeuw


Moerbei? 17e eeuw


Kan ook zijn dat hier een aardbei wordt bedoeld. 17e eeuw

Literatuur:
Bloemen op tegels in de Gouden Eeuw
door: Ella B. Schaap
bladz: 112


Fotoalbum: Narcis 


Papaver 17e eeuw


Pioenroosachtig 17e eeuw


Ridderspoor 17e eeuw

Onbekende bloemvoorstellingen van  Goudse tegels  gemaakt bij de 17e eeuwse Plateel- en tegelfabriek De Swaen worden de laatste jaren in Gouda nog maar weinig ontdekt.  Daarom is het  leuk om weer eens  bloemtegel aan te treffen met de voorstelling van een plantensoort die ik nog niet kende. Het gaat om een vroeg 17e eeuwse Goudse  tegel waarvan de bloem goed is te herkennen ondanks dat het originele voorbeeld van de prent of de gravures, waarnaar de voorstelling geschilderd moet zijn, onbekend is gebleven. In dit geval kan het niet anders of het moet gaan om (wilde) ridderspoor.

17e eeuwse tegel in Gouda bij de SWAEN vervaardigd met de voorstelling van een bloem: (wilde) ridderspoor

Een kleurenplaat van wilde ridderspoor. Op de afbeelding is het een tot twee centimeter lange spoor aan de bloem 
kenmerkend voor deze plantensoort.

Close up bloemen ridderspoor


Wilde ridderspoor (Consolida regalis, syn. Delphinium consolida L.) behoort tot de ranonkelfamilie (Ranunculaceae) en is een eenjarige plant. Ze groeien in een beetje voedselrijke, kalkhoudende, vochtige, zandige klei. Vroeger stond de plant nogal eens tussen wintergranen. Van nature hoort wilde ridderspoor thuis in West-Azië en Europa. In Nederland komt de wilde ridderspoor slechts  voor in Zuid-Limburg. De soort wordt vaak verward met verwilderde riddersporen, maar is daarvan te onderscheiden door de kale kokervrucht.Wilde ridderspoor staat op de Nederlandse Rode lijst van planten. Maar we mogen aannemen dat de soort in de 17e eeuw nog algemener was dan nu het geval is. Heel specifiek aan de bloem is een 12 tot 25 mm lang spoor.De zaden van ridderspoor zijn behoorlijk giftig.



Roos 17e eeuw (fotoalbum)


Tabak 17e eeuw


Tulp (fotoalbum)


Turkse lelie (Fotoalbum)


Vergeetmenietje 17e eeuw (fotoalbum)


Viooltje 17e eeuw


Zomerklokje 17e eeuw