Portretten, gezichten op tegels


Prachtige Portretten

De galerij der pienteren, portretten, u kent het wel, of bij u thuis of bij uw ouders of grootouders. Op de schoorsteen, op het dressoir, op de TV of aan de muren, foto’s en nog meer foto’s van de familie, de galerij der pienteren. Leuk en mooi natuurlijk, maar ook weemoedig over hen die niet meer stoffelijk bij ons zijn. Het tijdperk van de fotografie is tot kunst verheven en maakt dat allemaal mogelijk, we kunnen niet meer zonder. Vroeger kon dat niet, zoals u ook zult weten, men maakte dan tekeningen, etsen en schilderijen of beschilderde tegels. Bij een wand met Bijbeltegels werd vaak aan de kinderen het verhaal uit de Bijbel uitgelegd en dat scoorde goed. Tegels vertellen hun verhaal, zeker tegels met portretten. Oranjevorsten, of stadhouders werden vaak in roerige jaren zoals in de tachtigjarige oorlog als steun extra bekeken om kracht en moed uit te putten. Er zitten prachtige portretten bij met soms enige herkenning van bekende personen of vorsten die naar gravures waren gemaakt. Was de herkenning niet zo geslaagd, dan gaf soms de bijgevoegde tekst al dan niet in een afkorting op de losse tegels van enige letters wel uitleg, I P (Prins James), C K 2 (Charles King - Karel II van Engeland) en vele anderen.

Vreemd Portret…

De portretkop op tegels kwam al in Faenza voor in de 15e eeuw en in de 16e eeuw in Antwerpen. In Nederland zien we ze weinig, maar ze zijn er wel, de afgebeelde exemplaren zijn dan ook meer zeldzaam (en duur) dan anatomisch mooi. Op de tegels staan geleerden, dichters en schrijvers, volksbekenden en vorsten of adellijke personen. Op de kleine portretjes staan meestal personen die in de godsdienst als hervormer of zij die als ‘ketter’ hun sporen achtergelaten hebben en vereeuwigd zijn in een serie met dopers, wederdopers of annabaptisten genoemd. Maar ook zijn er portretten met boeventronies, of eenvoudige lieden. De meeste portretten zijn erg grof gepenseeld met een ziekelijk wit verwrongen gezicht, ik zou niet naast zo’n vreemd portret op straat willen lopen, géén gezicht... Toch zijn de tegels met portretten wel van een ludieke schoonheid die het beeld van die dagen goed laten zien. De kleding, de hoedjes en mutsen, de haardrachten en de molensteenkragen –die het drinken uit een hoog fluitglas noodzakelijk maakte- zijn een lust voor het oog. Het is boeiend te zien dat men uitgaande van dezelfde spons flink veel variaties in beeld en kleur aanbracht en geen enkel portret op tegels is dan ook precies gelijk. En dat nu juist maakt het allemaal zo boeiend. Wij laten u er een aantal van zien in een gevarieerd beeld, zonder bij elk portret een naamsvermelding, want dat is bijna ondoenlijk. Persoonlijk teken ik voor een flinke galerij der pienteren met portrettegels.

Portrettegel, omstreeks 1600. Rotterrdam

                                                                                                                                                                                                                                 Portrettegel, 17e eeuw


Kwadraattegel met man. Ca. 1600

Kwadraattegel met voorname vrouw. Ca. 1600

Tegel met vrouw vrouw in blauw.
1e helft 17e eeuw


Fotoalbum: Portretten op tegels, eind 16e/17e eeuw


Kwadraat portrettegel met persoon. Tegel dateert van ca. eind 19e eeuw. Tegeldikte 0,6 cm.
Tegel was ooit geplaatst aan wand.


Vorst of Volk…

Bij het bestuderen van de afbeeldingen van de verschillende soorten portretten op tegels viel mij iets bijzonders op. Namelijk dat de afbeelding van de sociale klasse van de soort personen wel degelijk aan een bepaalde tegelsoort kan worden toegewezen. Daarmee wil ik stellen dat niet zo maar alle sociale klassen op alle tegelsoorten door elkaar heen voorkomen. Simpeler; we zullen geen Oranjevorst vinden op de tegels met Wan-Li hoek met gekleurde tronies uit het volk of andersom, enz. Maar uitzonderingen bevestigen de (t)egel, de echte verzamelaar zal dus blijven zoeken naar een portret dat niet voldoet aan de tot nog toe bekende normen en grafische vormen.

De vriendelijke dame in blauw uit het tweede kwart van de 17e eeuw met slechts twee grote ossenkoppen in de hoek en al snel ‘Saskia’ naar de vrouw van Rembrandt genoemd, voldoet hier zeer zeker aan. Onlangs is echter gebleken dat Saskia niet Saskia is, maar een vrouw van hoge afkomst, een onbekende prinses. Het gaat hier na onderzoek niet om een losse tegel, maar om een onderdeel van een tableau. Maar ook de man met een lauwerkrans om zijn hoofd en een kruisje om zijn nek, gevonden in de Warmoesstraat is als een zeldzame tegel te duiden. En tevens de blauwe tegel met een portret van een vrouw in een ovale omlijsting met een kenmerkend plat mutsje op -de nieuwe mode toen, omdat de vrouwen lagere kapsels gingen dragen- uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Zeker ook de blauwe tegel met het gekantelde portret van een Romeins –aandoend- vrouwenhoofd met enkele lauriertakjes in de cirkels, met in de hoeken een naar buiten wijzend bladmotief. De tegel is 13,5 x 13,5 x 1,5 cm dik uit ca. 1600 - 1610 en kan ook diagonaal getoond worden. Mogelijk vroeg Delfts naar een Italiaans voorbeeld of invloed. Ook de kwadraat met een heer met baard, een grote molensteenkraag om en een hoed op tegen een donkerblauwe achtergrond in het kwadraat mag in dit rijtje niet ontbreken. Het       hier genoemde groepje zijn grensverleggende portretten op tegels met een grote culturele waarde naast de vele andere mooie portretten. Alle hier genoemde tegels zijn onderstaand te bekijken.


Fotoalbum: Gekleurde mansportretten en engelenkopjes op tegels, 17e eeuw

Meestal “en profil” met hun “tronie” en bijna altijd met een gekleurde sjaal om de nek komen ook alleen op deze soort tegels voor als een aparte en mooie groep. Engelkopje in een kwadraat is zeldzaam te noemen, net zoals een engelkopje in het kleinere postzegelkwadraat.  


Twee tegeltableaux met de voorstelling van Prinses Wilhelmina van Pruisen en Prins Willem V. Omstreeks 1775.

Linkertegel. Tegel met een adellijke dame. Als hoekvulling een grote ossenkop maar deze zijn niet volledig ingevuld. 17e eeuw. De tegel is een onderdeel van een tableau.
Middelste tegel: Tegel met een man met lauwerkrans. Rond 1600. Bodemvondst Warmoesstraat Amsterdam. 

Paars gesprenkelde tegels met blauwe portretten in een cirkel, daarop zien we hoofdzakelijk Oranjevorsten, koningen en stadhouders, prinsen en prinsessen uit binnen en buitenland. In volgorde van links naar rechts betreft het de volgende personen: Willem Frederik (1613-1664,  Amalia van Solms (1602-1675), Willem Frederik (1613-1664) en Albertina Agnes (1634-1696).        


Tegel met de afbeelding van Maria Henriette Stuart (1631 - 1660).
Vrouw van Willem II. Datering tegel ca 1700

Tegel met de afbeelding van Maurits van Oranje (1567 - 1625) . Zoon van Willem van Oranje.  Datering tegel ca 1700


Tegel met de afbeelding van Enno Ludwig  (vorst van Ostfriesland 1648 - 1660)

Tegel met de afbeelding van 
Henriette Maria Stuart (1631-1660)

Tegel met de afbeelding van 
Willem Frederik (1620-1688)

  Tegel met de afbeelding van Willem III met staf en veren op de hoed (1650-1702)

 

Tegel met de afbeelding van Henriëtte Catharina (1584-1618)

Willem van Oranje (1533-1584)

Blauwe tegels met één of meerdere cirkels , daarop zien we Oranjevorsten, stadhouders, prinsen en prinsessen op afgebeeld. Ze hebben een gestileerd acanthusblad in de hoek, of een spinnetje of een kwart ornamentje of met een uitgespaard drieblad, of zijn geheel zonder hoekornament.

 

Tegel met de afbeelding van Henriëtte Maria Stuart (1631-1660) in een drielijnige cirkel

Tegel met de afbeelding van Maria van Nassau (1642-1688) in een zeslijnige cirkel

Tegel met de afbeelding van Willem III 
met staf (1650-1702)  in een vierlijnige cirkel


Blauwe tegels met een portret in een ovaal met in de hoek een vleugelblad zijn erg zeldzaam. Boeren tronies in een ovaal met namen als; “Heertje Al-te-mooy,” of “Lubert Leever- worst”, “Houte Klaes”, “Hans de Pluymstrijker” en “Vrouw Verneem-al” zijn namen die boven de etsen van portretten geschreven staan. Zij verwijzen niet naar levensechte personen, maar naar bepaalde types. De tegels worden gedateerd tussen 1620 en 1640 en zijn als ze in Amsterdam op de ‘stort’ van stadsafval gevonden zijn zeer dik; circa 18 mm. Maar er is ook een groep van 12 mm dik die mogelijk uit Zeeland afkomstig is. Er bestaat in het Rijksprentenkabinet te Amsterdam een serie van 72 Tronies in ovaal, door A. Brouwer en Claes Jansz Visscher gegraveerd naar schilderijen of tekeningen van Pieter Bruegel de Oude die als voorbeeld hebben gediend. Op de tegels hebben we tot nog toe maar 13 exemplaren kunnen traceren, zeven mannen en zes vrouwenportretten en wordt er gezocht naar mogelijk meerdere soorten. De vindplaatsen zijn verschillend; Amsterdam, Delft en Utrecht en men is geneigd na onderzoek als productieplaats Haarlem of Amsterdam te noemen, maar dat is nog niet bewezen.

 

Fotoalbum: Portretten op tegels in blauw, eind 16e/17e eeuw


Vier stuks mMajolicawandborden met personen. Rond 1600.
Coll. A. Vrij en Frans Halsmuseum.


Twee tegels met een portret van een man en een vrouw met een hoek in sgraffitotechniek. Waarschijnlijk Haarlem onder zuidelijke invloed 1550-1570.
Linkertegel: Coll. E. van Drecht. Rechtertegel: Coll. Frans Halsmuseum.)


Veld van vijf vloertegels met het portret 
van een gehelmde krijger in cirkelband met drieblad in spaartechniek. In een omlijsting van vier zeskantige tegels met bloemen. Tegel portret: 11,5 x 11,5 x 2,2 cm, de zeskantige tegels: 19,5 x 19,4 x 2,2 cm.
Atelier van Guido Andries; Omstreeks 1530.

 

Plooischotel met de voorstelling 
van Koning Willem III. Diameter 23,5 cm. Omstreeks 1700.

Veld van vijf vloertegels met het portret 
van Charlotte van Bourbon gevat 
in zeskantige tegels
. Midden 16e eeuw.


Kleinformaat-portrettegels. Zuidelijke Nederlanden.

Kleine portretjes in kleur en minder in blauw, daarop zien we hoofdzakelijk wederdopers, hervormers en “ketters” van politieke en kerkelijke herkomst. Met een uitloop naar een 5 tal vrouwenportretten van ongetwijfeld aanzienlijke dames zoals Charlotte van Bourbon, en waarschijnlijk ook een met Koningin Elizabeth van Engeland. Ook zijn er enkele kleine portretjes met de afbeelding van de profeet Mohammed en van een turk met snor, mogelijk Sultan Soleiman de Grote. De “vrouw met strumakeel” “en profil” is een soort die hier ook in voorkomt maar verder als persoon niet te duiden is. 


Twee blokjes van vier portrettegels. Afmeting ca. 9,5 x 9,5 cm. Omstreeks 1600