Goudse tegels of Rotterdams?

Mijn interesse gaat  met name uit naar  17e eeuwse tegels die in Gouda vervaardigd zijn door het bedrijf van Willem Verswaen. In de loop der jaren zijn door mij en andere liefhebbers van Goudse tegels vele honderden als Gouds bekend staande tegels (die ook daadwerkelijk in Gouda  aanwezig zijn in situatie of gevonden als bodemvondst) bestudeerd en gefotografeerd. Met name het herkennen van de diverse voorstellingen van vogels, insecten en planten op deze tegels is een boeiende aangelegenheid. De diversiteit aan voorstellingen op 'Swaen' tegels is behoorlijk groot en de inventarisatie ervan is een interessante aangelegenheid. Inmiddels is er een flink aantal verschillende afbeeldingen bekend waarvan aangenomen mag worden dat ze in de fabriek van het Goudse bedrijf de Swaen zijn vervaardigd. Desondanks blijft er een voorbehoud.  We veronderstellen dat in dezelfde periode ook in Rotterdam tegels gemaakt zijn die erg Gouds aandoen. Zelfs de afbeeldingen zijn soms hetzelfde maar het formaat, scherfkleur, dikte van de tegels en specifieke schilderkenmerken verraden soms dat ze niet in Gouda gemaakt zijn. 

Op onderstaande drie tegels staan vogels geschilderd die niet algemeen voorkomen. Tot op heden zijn dit de enige Goudse tegels die we zijn tegen gekomen van deze voorstelling.


Vogeltegels met franse lelie- en driestip hoekvulling gemaakt door  het Goudse bedrijf van Willem Jansz 
Olivier die zich Willem Verswaen ging noemen. Omstreeks 1625.


Rotterdamse tegelbedrijf Den Bergh Sion

Een polychrome tegel met een vogel met gedraaide kop en Franse lelie blauwe dwarsstrepen. Deze tegel is vrijwel zeker vervaardigd bij het Goudse bedrijf van Willem Verswaen. De kleuren zijn specifiek in Gouda gebruikt. Om wat voor een soort vogel het gaat is echter niet bekend.

Vanuit welke feitelijkheid wordt er eigenlijk aangenomen dat er naast de specifieke Goudse tegels ook tegels met dezelfde voorstellingen in Rotterdam zijn gemaakt? In het begin van de 17e eeuw zat er in Rotterdam aan de Hoogstraat vlak bij de Spui een tegelbakkerij. Die heette Den Bergh Sion. Deze was gesticht in 1611 door Henrick Gerritsz. van den Heuvel. Deze Henrick nam in 1621 samen met zijn zwager  Willem Janzs. Olivier het initiatief om een plateelbakkerij in Gouda op te gaan zetten.

Het kan haast niet anders dat toen deze Willem Janz. Olivier zich in Gouda aan de Oosthaven vestigde onder de naam Willem Verswaen hij een aantal sponzen meenam of meekreeg die al in Rotterdam werden gebruikt om tegels te schilderen. Dat maakt het soms ook zo moeilijk om vanuit een stellige zekerheid te zeggen, dit is een Goudse tegel van het bedrijf De Swaen of dit is een Rotterdamse tegel die Gouds aandoet. Wat we wel weten is dat tegels die in Rotterdam zijn gemaakt bijna altijd iets groter zijn, zwaarder, dikker en een andere scherfkleur hebben.

Ook is duidelijk, dat toen Willem Jansz. Olivier zich in Gouda vestigde, er blijkbaar een verdeling is gemaakt van de verschillende sponzen die men in Rotterdam bleef gebruiken om tegels te beschilderen en welke mee werden genomen naar Gouda. 


De tegels met vogels hier afgebeeld betreffen voor mij volstrekt nieuwe voorstellingen die ik nog niet eerder ben tegen gekomen. Het linker exemplaar met de Franse lelie blauwe dwarsstreep is een bodemvondst afkomstig uit Gouda. De twee onderstaande tegels waarvan mij foto's werden toegezonden hebben als hoekvulling een franse lelie spits. Het is aannemelijk dat beide tegels vervaardigd zijn in Gouda.

 

Tegel met een gansachtige vogel. De SWAEN Gouda. 17e eeuw







Een tweede polychrome tegel met als hoekvulling Franse lelie spitse hoekvulling. Ook op deze tegel is een gansachtige vogel afgebeeld met gedraaide kop. De tegel (rode scherf) is vrijwel zeker vervaardigd bij het Goudse bedrijf van Willem Verswaen. 


Zijn alle 17e eeuwse "Goudse" (bloem/vogel)tegels wel echt Gouds?
Een paar tegels nader bestudeerd.

17e eeuwse tegel met de voorstelling van een turkse lelie.
Hoekvulling: grote ossenkoppen.
Geen Goudse productie, vrijwel zeker Rotterdam

Tegel met Turkse lelies en als hoekvulling een Franse lelie met blauwe dwarsbalk. Dit type is vrij algemeen in Gouda aangetroffen en is in Gouda vervaardigd.

Nog een tegel met Turkse lelies en als hoekvulling een Franse lelie met blauwe dwarsbalk. Dit type is vrij algemeen in Gouda aangetroffen en is in Gouda vervaardigd.

Tegel met Turkse lelies en als hoekvulling driestip. Dit type is vrij algemeen in Gouda aangetroffen en is in Gouda vervaardigd.


In het boekje De Swaen, dat gaat over het Goudse plateelbedrijf van Willem Verswaen worden een paar honderd tegels beschreven, waarvan kan worden aangenomen dat ze zonder meer in Gouda zijn vervaardigd. Van de meeste in het boekje afgebeelde vogel- en bloemtegels zijn de vindplaatsen bekend. Een aantal ervan zit zelfs ook nu nog in situatie in oude historische panden. Toch is er een belangrijke kwestie onderbelicht gebleven. Willem Jansz. Oliviers, die zich later Willem Verswaen ging noemen, kwam in 1621 vanuit Rotterdam naar Gouda om aldaar een plateelbakkerij te starten aan de Oosthaven. Zijn zwager Henrick van den Heuvel had een plateelbakkerij in Rotterdam, welke 'Den Bergh Sion' heette. Er werden in dat bedrijf ook grote aantallen tegels gemaakt. De vraag doet zich nu voor in hoe verre Willem Jansz. Oliviers gebruik heeft gemaakt van de bestaande sponzen uit die fabriek, en of dit  dezelfde sponzen zijn geweest  die hij is  gaan gebruiken in zijn Goudse bedrijf. 

Eigenlijk is het als aannemelijk te beschouwen, dat dit ook daadwerkelijk is gebeurd. In het Rotterdamse bedrijf 'Den Bergh Sion' werden ook op grote schaal tegels vervaardigd. De hierboven afgebeelde gekleurde bloemtegel met de voorstelling van de Turkse lelie met grote ossenkop hoekvulling zou wel eens in Rotterdam vervaardigd kunnen zijn, dit des temeer  omdat er uit  Gouda geen gekleurde vogel- en bloemtegels bekend zijn met die hoekvulling. Van de afbeelding weten we echter wel zeker, dat dezelfde spons in Gouda is gebruikt, dus dat geeft reden om aan te nemen dat men zowel in Rotterdam als wel in Gouda exact dezelfde  sponzen heeft gebruikt voor het schilderen van tegels.

Gouds of Rotterdams?

Al een paar keer hebben lezers van de website, die interesse hebben in oude wandtegels mij de vraag gesteld van,  welke zijn nu precies de specifieke kenmerken van 17e eeuwse  Goudse tegels. Een lezer stuurde mij een foto toe van de tegel links met grote ossenkoppen met de vraag of deze tegel Gouds is. 

Het gaat hier om een bijzonder interessante tegel,  juist omdat de afbeelding van deze gekleurde turkse lelie inderdaad alle kenmerken heeft, die als Gouds bekend staat. Alleen de hoekvulling met grote ossenkoppen is absoluut afwijkend van de vroege 17e eeuwse Goudse gekleurde vogel- en bloemtegels, waarvan we alleen tegels met een franse lelie (in twee typen) en de driestip als hoekvulling kennen. Ook in de afvalhopen van de Swaen zijn geen tegelfragmenten met grote ossenkoppen aangetroffen.


17e eeuwse tegel met de voorstelling van een vogel.
Hoekvulling: grote ossenkoppen.
Geen Goudse productie, vrijwel zeker Rotterdam

Tegel met vogel en Turkse lelies en als hoekvulling een Franse lelie met blauwe dwarsbalk. Dit type is vrij in Gouda aangetroffen en is in Gouda vervaardigd.

Tegel met vogel en Turkse lelies en als hoekvulling een Franse lelie met blauwe dwarsbalk.
Vindplaats: Gouda Hoge Gouwe

Tegel met vogel en Turkse lelies en als hoekvulling een Franse lelie met blauwe dwarsbalk.
Vindplaats: Uit de handel


Vier tegels met vrijwel precies dezelfde voorstelling van een vogel in kleur. De vraag doet zich bij de tegels voor welke tegel Gouds is en welke tegel Rotterdamse productie? De tegel linksboven heeft een iets grotere maat en is wat zwaarder dan de "normale"Goudse tegels en zou dus Rotterdams kunnen zijn. Ook de tegel rechtsonder met de zware ossenkoppen neigt naar Rotterdams.
En wel om de reden dat in Gouda in al de jaren van onderzoek naar Goudse tegels nooit polychrome vogeltegels zijn gevonden met genoemde hoekvulling. De andere twee tegels met de driestip en Franse lelie spits hoeken zijn in Gouda gevonden en aannemelijk is dat deze in Gouda gemaakt zullen zijn.


Goudse polychrome vogel- en bloemtegels maar dan in een blauwe uitvoering

Een beperkt aantal Goudse tegels is bekend welke geschilderd zijn in blauwe uitvoering. De voorstellingen op de tegels zijn ontleend aan sponzen die ook gebruikt werden voor het schilderen van polychrome exemplaren. Onderstaand een paar voorbeelden er van.


Tegel met een narcis in blauw met hoekvulling Franse Lelie.
17e eeuw. Vindplaats: Gouda binnenstad.

Tegel met een narcis in kleur en als hoekvulling driestip.
Duidelijk is te zien dat dezelfde spons is gebruikt voor de beschildering als de blauwe narcis. 17e eeuw.
Vindplaats: Lage Gouwe Gouda


Tegel met een vogel onbepaald in blauw met hoekvulling Franse Lelie.
17e eeuw. Vindplaats: Gouda binnenstad.

Tegel met een vogel onbepaald polychroom met hoekvulling Franse Lelie blauwe dwarsstreep. 17e eeuw. 

Tegel met een vogel onbepaald polychroom met hoekvulling Franse Lelie blauwe dwarsstreep. 17e eeuw. 


Tegel met een vogel onbepaald in blauw met hoekvulling Franse Lelie. 17e eeuw. Vindplaats: Gouda binnenstad.

Tegel met een vogel onbepaald polychroom met hoekvulling Franse Lelie blauwe dwarsstreep. 17e eeuw. Vindplaats: Rotterdam

Tegel met een vogel onbepaald polychroom met hoekvulling Franse Lelie blauwe dwarsstreep. Bijzonder is het afwijkende grondje in mangaan geschilderd. 17e eeuw. Vindplaats: Zeeland. Is wellicht gemaakt in Rotterdam.


Tegel met een vogel onbepaald in blauw met hoekvulling driestop. 17e eeuw. Vindplaats: Gouda Peperstraat.

Tegel met een vogel onbepaald polychroom met hoekvulling driestip. 17e eeuw. Vindplaats: Gouda Hoge Gouwe


Tegel met een tulp in blauw met hoekvulling driestip. 17e eeuw.
Vindplaats: uit de handel

Tegel met een tulp in polychroom met hoekvulling driestip. 17e eeuw.
Vindplaats: Gouda binnenstad

Tegel met een tulp in polychroom met hoekvulling driestip. 17e eeuw.
Vindplaats: Gouda binnenstad


Tegel met een kievitsbloem in blauw met hoekvulling driestip. 17e eeuw. Vindplaats: uit de handel

Tegel met een kievitsbloem polychroom met hoekvulling Franse lelie blauwe dwarsstreep. 17e eeuw. Vindplaats: uit de handel

Tegel met een kievitsbloem polychroom met hoekvulling Franse lelie blauwe dwarsstreep. 17e eeuw. Vindplaats: Gouda binnenstad

Tegel met een kievitsbloem polychroom met hoekvulling Franse lelie blauwe dwarsstreep. 17e eeuw. Vindplaats: Gouda Lage Gouwe


 

Specifieke kenmerken 17e eeuwse polychrome Goudse vogel- en bloemtegels

Formaat Goudse tegels is (meestal) wat kleiner door het gebruik van een kleisoort die iets meer aan krimp onderhevig was tijdens het bakproces.

Veel gekleurde Goudse vogel- en bloemtegels zijn rood aan de achterkant en maar zelden geel. Dit heeft te maken met de gebruikte kleisoort. Toch zijn er uitzonderingen. Er zijn tegelwanden uit Gouda bekend waarop zowel tegels met rode achterkanten voorkwamen als gele. Tegels met een gele achterkant zijn in de praktijk weer iets groter door mindere bakkrimp.

Er een studie is gemaakt van vele honderden voorstellingen op tegels die uit Gouda afkomstig zijn. Daarom is een redelijk volledig beeld ontstaan over de voorstellingen, welke in Gouda zijn geschilderd.

In Gouda zijn vrijwel nooit gekleurde vogel-bloemtegels aangetroffen met een franse leliehoek vulling waarop een gekleurde dwarsstreep staat. De productie van dat soort tegels kan als niet Gouds beschouwd worden maar eerder als Rotterdams.

Sponzen met afbeeldingen van vogels en bloemen werden bij de SWAEN gebruikt voor het  vervaardigen van polychrome tegels met als hoekvulling een driestip,  een  franse lelie (met blauwe dwarsbalk), of een Franse lelie spits. Tegels met grote ossenkoppen als hoekvulling zijn in Gouda nooit aangetroffen in woonhuizen of als bodemvondst.

 

Om het allemaal nog gecompliceerder te maken, bovenstaande tegel met de voorstelling van een turkse lelie is hoogstwaarschijnlijk door weer een andere 17e eeuwse  tegelbakkerij gemaakt. De spons is afwijkend, en de gebruikte kleuren wijken af van de specifieke oranje-groen-blauw kleuren die in Gouda (en Rotterdam dus) werden toegepast. Daarentegen hebben de Franse lelie hoeken weer een blauwe dwarsstreep, maar inmiddels is wel duidelijk geworden dat elke blauwe dwarsstreep op een  polychrome tegel met franse lelies nog niet wil zeggen dat het gaat om een tegel die in Gouda is gemaakt.




Een ander voorbeeld van een tegel met de voorstelling van een polychrome libel. De tegel met de Franse lelie als hoekvulling is bij de Swaen gemaakt. De libel met grote ossenkop is geschilderd uit dezelfde spons, maar ook deze tegel is vrijwel zeker in Rotterdam vervaardigd.


17e eeuwse bloemtegels met grote ossenkop hoekvullingen. De voorstellingen van de bloemen kunnen als "typisch Gouds" worden gekenmerkt. Toch is aannemelijk dat deze tegels in Rotterdam zijn vervaardigd.


Als voorbeeld onderstaand een paar tegels met precies dezelfde afbeeldingen maar deze echt Gouds en ook gevonden in Gouda.


Vindplaats: Gouda Hoge Gouwe

Vindplaats: Gouda Binnenstad

Vindplaats: Gouda Hoge Gouwe


Tegelverrassingen in een kistje. Rotterdams of Gouds?

Tegel met een zeewezen, onderdeel van een tableau w.s. gemaakt voor een randbetegeling. Omstreeks 1600.

Recent kocht een tegelkennis van mij een kistje met oude tegelscherven. Zo werd het tegelmateriaal althans omschreven door de verkoper. In het kistje zaten inderdaad een flink aantal 17e eeuwse tegelscherven, waaronder twee bijzondere exemplaren. Het betrof zeldzame Rotterdamse gekleurde zeewezens van ca. 1600. Ze maakten onderdeel uit van een randtegelserie die compleet bestaat uit 2 en soms uit 3 tegels.

Bij het schervenmateriaal ook diverse tegelfragmenten in de categorie Goudse tegels. En juist die scherven brachten mij tot de volgende veronderstelling.

Tegel met een zeewezen, onderdeel van een tableau w.s. gemaakt voor een randbetegeling. Omstreeks 1600.


Tegels met een zeewezen  bestaand  uit 3 tegels. Omstreeks 1600.


Tegels met een zeewezen bestaand  uit 2 tegels. Omstreeks 1600.

Gouds of Rotterdams?
De tegels moeten vrijwel zeker gevonden zijn in Rotterdam. De verkoper woonde pal tegen Rotterdam aan, maar wist niet te melden waar ze precies gevonden waren omdat ze al lang in familiebezit waren. Diverse "Goudse" tegelfragmenten in het kistje hadden sponsvoorstellingen die bekend zijn uit Gouda, waar ze veelvuldig zijn aangetroffen aan muren/plinten in huizen of als bodemvondst en vervaardigd zijn bij het Goudse tegelbedrijf DE SWAEN. Bekend is dat het Rotterdamse tegelbedrijf den Bergh Sion reeds voordat de SWAEN bestond ook al tegels maakte van het Gouds type maar ze schilderden er ook voorstellingen van sponzen, die in Gouda nooit zijn aangetroffen. Den Bergh Sion was gesticht in 1611 door Henrick Gerritsz. van den Heuvel. Deze Henrick nam in 1621 samen met zijn zwager  Willem Janzs. Olivier het initiatief om ook een plateelbakkerij in Gouda op te gaan zetten. Duidelijk is, dat toen Willem Jansz. Olivier zich in Gouda vestigde, er blijkbaar een verdeling is gemaakt van sponzen die men in Rotterdam bleef gebruiken om tegels te beschilderen en welke werden meegenomen naar Gouda. 
Ook van de andere typen tegels, de drietulp met driestip, de balustertegels en de tegel met volutenhoekvulling is bekend dat ze in Gouda zijn gemaakt bij de SWAEN.


De zeewezens en den Bergh Sion
Wat verder vragen oproept is de aanwezigheid van de twee zeewezens tussen de Goudse tegels. Als het een gesloten vondst betreft dan zou verondersteld kunnen worden dat de zeewezens ook gemaakt zijn bij het bedrijf Den Bergh Sion ondanks dat tegeldeskundigen de leeftijd van dit type tegel op ca. 1600 hebben vastgesteld. Het tegelbedrijf werd in 1611 gesticht dus het zou zomaar kunnen dat zowel de zeewezens als de andere tegels uit het kistje bij dit bedrijf zijn gemaakt.

 

Tegelscherven van het "Gouds/Rotterdamse" type bloem/vogeltegels die tezamen met twee
Rotterdamse zeewezens in het kistje zaten.



Afwijkende maat: Gouds, Hollands of Engels?

Gekleurde vogel. Maat 15,3 x 15,3 cm en dikte 1,4 cm.
Kleuren doen erg Gouds aan behalve dan het bruin op de vogel.
17e eeuw

Gekleurde vogel. Maat 15,3 x 15,3 cm en dikte 1,4 cm.
Kleuren doen niet erg Gouds aan.
17e/18e eeuw.


Twee tegels waarvan de hoekvullingen (Franse Lelie blauwe dwarsstreep) erg Gouds lijken hebben een afwijkende maat. De tegels hebben een maat van 15,3 x 15,3 cm en een dikte van 1,4 cm.  De vorm van de Franse lelies verraadt dat dit vrijwel zeker geen Goudse tegel is. De punt van de Franse lelie is afwijkend en smaller in de uitvoering dan de specifieke Franse Lelies zoals die bij de SWAEN werden geschilderd. Ook de afwijkende maat van 15,3  x15,3 cm is bij Goudse (of Rotterdamse) tegels niet bekend.

Binnen de tegelwereld worden deze tegels soms als niet Hollands gezien. Ze zouden wellicht zelfs Engelse productie kunnen zijn speciaal bedoeld voor de Engelse haarden. Dit vanwege de wat grotere maten. 

Vraag:
Graag een reactie indien U meer informatie heeft over dit soort tegels.