Schepen/boten op tegels


Schitterende Schepen

Twee verschillende tegels met de voorstelling van 
gekleurde zeilschepen. Rotterdam? Omstreeks 1600

Samen met mijn “Tegelvriend uit Amsterdam” wil ik deze keer met U schepen op tegels nader bekijken. Tegels met schepen zijn gewild bij verzamelaars en zelfs ook bij niet verzamelaars. Zeker als er mooie details of kleuren op voorkomen zoals een gekleurde vlag, katrollen of geschutspoorten. Bijgaand laten wij U mooie blauwe en paarse tegels met schepen zien, maar ook enkele gekleurde schepen die tot de zeldzamere tegels met schepen gerekend mogen worden. Nog mooier is het als de kanonnen een salvo afgeven met grote rookwolken op de blauwe of paarse tegels en tableaus. Wat opvalt is dat bij veel blauwe tegels van na ca. 1625 en de minder voorkomende latere paarse losse tegels met schepen er geen wolkenpartijen of enkele zeevogels op de achtergrond geschilderd zijn. Iets wat meestal wel bij tableaus het geval is en zeker bij de grote tableaus die met complete schilderijen te vergelijken zijn.


Tegel van een driemaster met wapperende vlaggen en vanen. 17e eeuw      


Tableau van 180 tegels met de voorstelling van een ruwe zee vol met zeilschepen waaronder op de voorgrond een driemaster. 18e eeuw

Tableau van 9 tegels met de voorstelling van een 
zeilschip. 18e eeuw


Tableau van 12 tegels met de voorstelling van zeilschip in kleur. 19e eeuw


Tegels op Schepen…

 Ook op de schepen zelf werden vaak voor het interieur tegels gebruikt, al dan niet met schepen, zeewezens maar ook andere soorten. De tegels hechtten echter niet aan de houten scheepswanden die ook nog eens uitzetten en krompen al naar gelang de wisselende klimatologische bestemming van het schip. Er moest een andere oplossing bedacht worden. Dat zijn de tegels geworden die in het midden een klein rond gaatje hebben wat er meestal al in de fabriek in de klei ingeprikt werd, om ze later op de houten scheepswanden met een schroefje vast te kunnen zetten. Mocht U een dergelijke tegel hebben of zien, dan is dat meestal niet een beschadiging, maar een scheepstegel geweest. Mits het glazuur wel iets over de randen van het gaatje is gesmolten, of daar rondom iets ‘bol’ of ‘hol’ staat, goed kijken dus. Niet geheel uitgesloten is het ook dat de gaatjes later erin geboord zijn omdat een partijtje scheepstegels met een gewenst onderwerp niet direct voor handen was, dan zullen de glazuursporen rond het gaatje ontbreken. Zo heb ik een wandje met geschroefde scheepstegels mogen zien in een bovenkamertje van het restaurant; “De Hoop Op d’ Swarte Walvis” op de Zaanse Schans.

 


Twee tableaux met driemasters. Friesland Bolsward omstreeks 1770.

Tableau van 54 tegels met de voorstelling van schepen op zee waaronder prominent een driemaster. Friesland 1747.


Ook de tegels met de vele soorten boten en bootjes die de binnenvaart vertegenwoordigen zijn ruim op tegels aanwezig in vaak herkenbare details van het soort schip, of de handeling waarvoor hij gebouwd was. Het water en de schepen zaten in het denken van de Hollandse tegelschilders. Zelfs de ‘eenvoudige’ tegels met een landschap, hebben heel vaak op de achtergrond een zeilscheepje of een ander bootje, tot soms wel drie of vier stuks links en rechts naast een boerderij. Dat zijn dus 8 scheepjes op een tegel met een landschapje als hoofdmotief. We gaan de VOC schepen en haar opvarenden eens nader bekijken en ik wens U op voorhand een behouden vaart, want dat was niet altijd voor iedereen het geval op de schepen zelf.

Afbeelding van een fraai opgetuigd VOC-schip met op de spiegel een ruiter te paard. 
Scheepstype: driemaster


Het VOC schip…

Naast de vele andere soorten schepen gaan we hier een kijkje namen aan boord op een driemaster VOC schip. Het spiegelretourschip was het scheepstype dat de VOC het meest gebruikte voor de contacten met Azië. De term spiegelschip werd ontleend aan de achtersteven van het vaartuig. Deze schepen hadden een gemiddelde lengte van 40 meter en waren driemasters. De grote mast in het midden van het schip en de fokkemast voor op het bakdek waren vierkant getuigd. De bezaansmast op het bovenkampanjedek of achterdek bij de spiegel, was langsscheeps getuigd. De boegspriet voor op het schip kon indien noodzakelijk, voorzien worden van twee extra zeilen.

Onderin het schip bevond zich het vrachtruim. Daarboven kon een koebrugdek aangebracht worden. Het koebrugdek, dat niet in ieder schip aanwezig was, kon worden gebruikt om manschappen en/of specerijen te bergen. Op dit dek kon men nauwelijks rechtop staan; de afstand tot de balken en planken erboven bedroeg hooguit anderhalve meter. Het daarboven gelegen overloopdek sloot het vrachtruim van boven af. Hier bevonden zich de kombuis en de bottelarij. Het overloopdek gold als de belangrijkste verblijfplaats voor de bemanning en diende ook als geschutsdek voor de zwaardere kanons. Op de achterzijde van het schip was een verhoogd gedeelte: het bovenkampanjedek. Hieronder kon men de kapiteinshut, de officiershutten en de kajuit vinden. Het bovenkampanjedek liep over via de stuurplecht in het half- of kampanjedek. In de tropen werd dit overspannen met doek om bescherming tegen de zon te geven. Het schip werd bestuurd vanaf de stuurplecht, aanvankelijk met behulp van een kolderstok en later met behulp van een stuurrad. De stuurplecht vormde de achterste begrenzing van het verdek. Aan de voorzijde werd het verdek begrensd door het bakdek. Dit verhoogde gedeelte van het schip werd eveneens als verblijfplaats voor de bemanning gebruikt. Het galjoen, het verstevigde uitgestoken gedeelte aan de boeg van het schip, dat meestal voorzien was van een prachtig ornament, bepaalde het karakteristieke vooraanzicht van een Oost-Indiëvaarder.

De gemiddelde bouwtijd van een spiegelretourschip op de werven van de VOC was 5 tot 8 maanden. De bouwkosten bedroegen ongeveer 90.000 tot 110.000 florijnen in die tijd. (Tegenwoordig kost dat een eenvoudig motorbootje). Hun laadvermogen was over twee eeuwen gemiddeld 800 ton. Een schip ging ongeveer 15 jaar mee. Een reis naar Australië met een zeilschip duurde gemiddeld twaalf maanden heen en twaalf maanden terug. Naast het spiegelretourschip werden door de VOC nog andere, meestal kleinere scheepstypes gebruikt, zoals de hoeker, de galjoot, het jacht, de pinas en het fluitschip. Al deze typen schepen zijn op de tegels afgebeeld.

Plaquette van een scheepswerf te Zaandam met de afbouw van een VOC schip. 
36,5 x 33 cm. Willem Ten Zweege 1880-1890


Goudse kleipijpen met VOC-merk

Kleipijpen. Pijptype: Rondbodem. Hielmerk VOC en A. A slaat op de stad Amsterdam. Gouda.
Datering: 1735 -1765. Pijpenmaker: Abraham van den Broek


Kleipijp. Pijptype: Ovoide. Hielmerk: VOC. Gouda.
Datering: Ca. 1835-1880. Pijpenmaker: Simon van Loon of Johannes van Bovene en weduwe


Fotoalbum: Tegels met schepen, twee- en driemasters, 17e eeuw (1)

tegel_schepen_driemaster-17eeeuw-11nov07-75.jpg
tegel_schepen_DRIEMASTER20BLAUW20GROOT_65.jpg
tegel_schepen_DRIEMASTER20BLAUW20OSSENKOP_crop_70.jpg
tegel_schepen_groen_rdam_60.jpg
tegel_schepen_oorlogsschip-14febr07_75.jpg
tegel_schepen_SCHIP20BLAUW1_65.jpg
tegel_schepen_SCHIP20IN20BLAUW20NIEUW_50.jpg
tegel_schepen_SCHIP20PAARS_60.jpg
tegel_schepen_SCHIP20VAN20ACHTEREN20BL_20SPIEGELEND_60.jpg
tegel_schepen_tweemaster_50.jpg
tegel_schepen_VOCschip-29nov06_80.jpg
tegel_schepen_X_12_SCHIP_PAARS_EN_BLAUW_60.jpg
tegel_schepen_X54__OORLOGS_SCHIP_VURENDE_KANONNEN_60.jpg
tegel_schepen_X61__SCHIP_BL__MOOI_60.jpg
tegel_schepen_X64__SCHIP_BLAUW_SPINNETJE_crop_40.jpg
tegel_schepen_ZEILSCHIP20BLAUW_65.jpg
tegel_schepen_ZEILSCHIP20GROOT20BLAUW_65.jpg
tegel_schepen7_70.jpg
tegel_schepen8_65.jpg
tegel_schepen9_60.jpg
tegel_schepen11_70.jpg
tegel_schepen17_70.jpg
tegel_schepen19_65.jpg
tegel_schepen20_65.jpg
tegel_schepen23.jpg
tegel_schepen25.jpg
tegel-schepen-wingerdbladhoek-1650_60.jpg
tegel_schepen_DRIEMASTER120BLAUW_65-1.jpg
tegelschepen17002juni201850crop.jpg
tegelschependriemaster17eeeuw7okt201760crop.jpg
tegelschependriemaster165015febr201865crop.jpg
tegelschependriemaster165022okt2018crop.jpg
tegelschepen165012sept2018crop.jpg
tegelschepen17eeeuw15okt201965crop.jpg
tegelschependriemaster17eeeuw24juli201975crop.jpg
tegelschependriemaster165027jan201965crop.jpg
tegelschependriemaster17eeeuw22apr202160crop-1.jpg
tegelschepenVOCschip17eeeuw14mrt202050-1.jpg
tegelschepenVOCschip17eeeuw15mrt202050-1.jpg
tegelschepenVOCschip17eeeuw16mrt202050-1.jpg
tegelschepen17eeeuw9okt2021jpg-1.jpg
tegelschepenvocschip17eeeuw17juli202060crop-1.jpg
tegelschepen17eeeuw11apr202175crop-1.jpg
tegelschepen17eeeuw13dec202060crop-2.jpg
tegelschepen17eeeuw22nov202065crop-1.jpg
tegelschependriemasters17eeeuw26dec2022jpg-1.jpg
tegelschepen17eeeuw25febr2022jpg-1.jpg
tegelschepen17eeeuw24okt2021jpg-1.jpg

Fotoalbum: Tegels met schepen, twee- en driemasters, 17e eeuw (2)


Scheepsmodel van de 17e eeuwse driemaster de VII Provinciën    

Nog een scheepsmodel van 17e eeuwse driemaster.
VOC schip Friesland


Het leven achter de mast...

Het leven aan boord van een VOC schip was namelijk voor de meeste opvarenden geen pretje. Er zat een groot verschil tussen het leven voor de mast en het leven achter de mast. Achter de mast leefden de hoge heren zoals de kapitein, de officieren, de opperstuurmeester, opperkoopman, de predikant, de chirurgijn en de gasten die aan boord waren. Onder de gasten bevonden zich zo nu en dan ook vrouwen. Echtgenotes of zusters van hoge bemanningsleden die in Oost-Indië de huishoudens gingen leiden of huwelijken sluiten met de daar aanwezige Hollandse elite. Het leven achter de mast was in vergelijking met dat van voor de mast ontzettend luxe. Deze passagiers woonden in kleine, doch zeer comfortabele afsluitbare hutten met een tafel en stoelen, een bed, een kast en soms zelfs een bank. Overdag vermaakten de opvarenden achter de mast zichzelf in de grote kajuit gelegen op het ondergelegen verdek. Er was voor hen in overvloed eten beschikbaar: verse groente, vele soorten vlees en kaas en vers gevangen vis, poffertjes en pannenkoeken of rijst met krenten Ook tijdens de middagthee ontbrak er niets: confituren, noten en amandelgebak, alles was beschikbaar. Men vermaakte zich met toneel - of muziekavonden, schreef in hun dagboek of deed een poging om vis te vangen. De reizigers die achter de mast verbleven waren vrij om naast de benodigde levensmiddelen wat eigen lading mee te nemen die zij vaak verkochten in Indië, zoals tabak, glaswerk, boeken, koffie en chocolade. Achter de mast werd het gewone leven zo goed en zo kwaad als het kon voortgezet. Missen, huwelijken en begrafenissen vonden dan ook gewoon plaats op de schepen.  


Tableau van 16 tegels omgeven door randtegels met de voorstelling van een schip met gekleurde vlaggen. 19e eeuw.

Plaquette met de voorstelling van een VOC schip liggend voor de rede.
Harlingen 1750-1775.


Het leven voor de mast…

Voor de mast was het leven compleet anders. Hier verbleven onder andere de zeelieden en soldaten, zij waren beide afkomstig uit dezelfde eenvoudige sociale milieus. De VOC maakte dankbaar gebruik van  weesjongens uit het armen- en het burgerweeshuis voor de opleiding tot scheepsjongen, dikwijls was zo’n jongen nog maar net twaalf jaar oud. Zij leefden op het overloopdek tussen plunjekisten en hangmatten, kanonnen en handelsgoederen. Door het lage plafond moesten zij zich voorover gebogen door het ruim verplaatsen. Waar de edele lieden nog op matrassen konden slapen moesten deze lui het zich zo comfortabel mogelijk zien te maken op een strozak met een haren deken of in een hangmat. Naarmate de reis langer duurde werden de omstandigheden op het dichtbevolkte dek steeds slechter. De stank van het kielwater onderin het schip vermengde zich met de lichaamsgeuren van de bemanningsleden en de onaangename lucht van uitwerpselen van ratten, de scheepskat en soms ook van mensen. Als de stank ondragelijk werd of er veel zieken waren, dan ging men over tot het sprenkelen van azijn of het branden van buskruid met jeneverbessen om de lucht te zuiveren. Via de gaten tussen de balken onder in het ruim kon het kielwater weg worden gepompt. Via deze weg wist echter ook veel ongedierte zich naar binnen te werken. Duizendpoten, schorpioenen, ratten, muizen, vlooien, luizen en schadelijke mieren wisten allemaal naar binnen te komen. Men moest constant oplettend zijn om niet gestoken of gebeten te worden wat hevige pijnen opleverde. De maaltijden waren wel genoeg voor de mast, maar waren te zout en te vet en hadden te weinig vitaminen. Naar mate de reis vorderde, had de chirurgijn zijn handen vol aan de zieke bemanningsleden en soldaten die voor de mast leefden, in schril contrast met hen die achter de mast verbleven.                 

Tableau bestaande uit 9 tegels. Met de voorstelling van een  driemaster met wapperende vlaggen. 18e eeuw


Andere typen zeilschepen op tegels

Vijf stuks zeilbootjes in kleur. Rotterdam. De verschillen zijn soms minimaal maar het betreft hier verschillende tegels. Omstreeks 1600.


Fotoalbum:  Schepen 17e t/m 20e eeuw


Tegel plaquette met de afbeelding van de VII Provinciën, het oorlogschip van Michiel de Ruyter. Tegelmaat 23 x 16 cm. Westraven Utrecht. Ca. 1920.

Tegel plaquette met de afbeelding van de Amelia, het oorlogschip van Maartenz. Tromp. Tegelmaat 23 x 16 cm. Westraven Utrecht. Ca. 1920.


Gekleurde vlaggen op tegels

Ik raad U aan om tegels met schepen waarvan de vlaggen gekleurd zijn goed te bekijken. U moet beslist nauwgezet  bestuderen hoe de gekleurde vlaggen op de losse tegels uitgevoerd zijn. Er worden soms vervalsingen aangebracht op de vlaggen. Door het aanbrengen van kleine gekleurde vlakjes in het juiste materiaal op vlaggen leveren de tegels dik honderd euro meer op. Ook tegels met schepen, vooral die met een paars schip op een blauwe zee, worden nogal eens - en qua uitvoering soms vrij aardig- vervalst en slinks als echt aangeboden.  

Tegel van een zeilschip met gekleurde vlaggen. 
Begin 20e eeuw

Laat u dus niet in de boot nemen want voor je het weet zit je in het schip, raakt U misschien wel aan lager wal en dan is de boot aan en moet U die maand verder roeien met de riemen die U nog over hebt, maar dat terzijde. 
Tegen die vervalsers zou ik willen zeggen: ik hoop dat U ook met vals geld betaald zal worden voor die beoogde winst op korte termijn. Maar weet wel wat U doet, want op langere termijn geldt zeer beslist: “Wat je uitzendt trek je ook aan…” Ook zal het altijd ten koste gaan van Uw naam.


Tegel van een zeilschip met gekleurde vlaggen. 18e eeuw          

Tegel van een zeilschip met gekleurde vlaggen. Ca. 1900

Zeilschepen met gekleurde vlaggen.
17e eeuw

Zeilschepen met gekleurde vlaggen en zeilen.
17e eeuw


Scheepstypen: Karveel op tegels

Het belangrijkste kenmerk van een karveel was de plaats van de mast. Die stond min of meer op de voorsteven, op de plaats waar het schip zijn grootste breedte had. Daardoor was het schip niet alleen sneller, maar ook zeewaardiger en had tevens meer ruimte voor vracht.

Later werden karvelen niet alleen groter gebouwd, maar ze kregen ook drie masten. Twee van de drie schepen waarmee Columbus naar de nieuwe wereld voer (1492), de Niña en de Pinta waren karvelen.

Scheepsmodel van een 15e/16e 
eeuwse karveel

Tegel met een karveel. Portugal. Eind 16e eeuw

Cirkeltegel met een zeilschip. Het betreft hier vermoedelijk 
de voorstelling van een karveel met drie masten. 
Eind 16e/begin 17e eeuw.

Majolica wandbord met de voorstelling van een karveel 
met drie masten. Vroeg 17e eeuw.
Coll. A. Vrij.


Haringbuis

Een  haringbuis vist met een vleet. De vleet is een staand vistuig met een aantal aan elkaar vastzittende afzonderlijke grote netten van wel 15 meter hoog en 30 meter breed. De vleet kan wel 4 kilometer lang zijn.  De netten zitten aan een lijn de zgn reep die drijvende wordt gehouden door tonnen. Op de tegels wordt een net aan boord gehaald door een poort (nettenpoort) in de zijkant van het schip. 


Roemer Visscher schrijft in zijn bundel Sinnepoppen ( Amsterdam 1614) "De kost moet voor de baet uyt", waarmee hij bedoelt dat je eerst moet investeren voor je winst maakt en dat die winst bij de haringvissers vaak sober is, maar men blijft op God vertrouwen.  Een tegel met zo'n voorstelling ging er bij de calvinistische Hollanders wel in.

Prent van Roemer Visscher uit 1614

Een 4-tal tegels  met schepen waarop afgebeeld de haringvangst. 17e eeuw.

Tegel met haringvangst. 17e eeuw

Tegel met haringvangst. 17e eeuw

Tegel met haringvangst. 17e eeuw

Tegel met haringvangst. 2e helft 18e eeuw


Voor Rotterdamse tegeltableaus met voorstellingen betreffende de walvisvaart naar
prenten van Adolf van der Laan 
in collecties van diverse musea
klik op:

www.tegels-uit-rotterdam.com/walvisvaart.html


Blok van 16 schepen in groene kleur. Friesland.
Eind 19e eeuw

Replica schepen

Blok van 9 zeewezens. Replica's. Zeer fraai vervaardigd. 20e eeuw. Vervaardigd in Friesland/Frankrijk (kunstenaar Bob Brinkman).
Ze zien er bijna uit als 17e eeuws.  De achterkant verraadt meer over de ouderdom.


18e eeuwse Kleipijpen met zeilschepen

Zeilschip met erboven de letters GHL.
18e eeuw. Schoonhoven

Zeilschip. Gouda. 
Omstreeks 1730-1750

Zeilschip. Gouda. 
Omstreeks 1730-1750

Zeilschip. Gouda. 
Omstreeks 1730-1750

Zeilschip. Gouda. 
Omstreeks 1730-1750


Zeer zeldzame export kleipijp voor Suriname (Ds22FM20) met aan een kant een WIC zeilschip (West-Indië Compagnie) en aan de andere kant een ruiter te paard. Boven het zeilschip op een lint de tekst: VIVAT SURINAAM. Boven de ruiter op een lint de tekst: ERE STADHOUD. Op de hiel aan weerskanten het Goudse bijmerk. Goudse productie maar pijpenmaker onbekend. 1740-1760. Vindplaats: Noord-Holland. De ruiter te paard zal  stadhouder Willem moeten voorstellen.